पचनसंस्था आणि बद्धकोष्ठता समजून घ्या, निरोगी पोटासाठी सोपी मार्गदर्शिका तज्ज्ञ मार्गदर्शन : डॉ. पियुष मरुडवार

पचनसंस्थेचे आरोग्य आपल्या संपूर्ण आरोग्यावर खूप मोठा परिणाम करते, याची अनेकांना याची कल्पना नसते. आपल्या पोटाचे काम फक्त अन्न पचवणे आणि पोषकद्रव्ये शरीराला देणे एवढेच नसून, ते रोगप्रतिकारशक्ती वाढवणे, हार्मोन्स नियंत्रित ठेवणे, तसेच मूड आणि ऊर्जा प्रभावित करण्यासही मदत करते. पचनसंस्था नीट काम करत असेल तर संपूर्ण शरीराला फायदा होतो. पण पचन मंदावले किंवा बिघडले तर त्याचा त्रास लगेच जाणवू लागतो.

डॉ. पियुष मरुडवार सांगतात, “आपली पचनसंस्था आपल्या जीवनशैलीचे प्रतिबिंब आहे. जर आपण त्याची नियमित काळजी घेतली, तर ते आपल्याला चांगले आरोग्य, ऊर्जा आणि आराम देते.” डॉ. पियुष मरुडवार, कन्सल्टंट गॅस्ट्रोएन्टेरोलॉजिस्ट, वोक्हार्ट हॉस्पिटल, नागपूर यांनी सांगितले, बद्धकोष्ठता ही पचनाशी संबंधित सर्वात सामान्य पण अनेकदा दुर्लक्षित केली जाणारी समस्या आहे. बरेच लोक तिला तात्पुरता त्रास समजतात, परंतु वारंवार होणारी बद्धकोष्ठता म्हणजे पचनसंस्थेत बिघाड झाल्याचे स्पष्ट संकेत आहेत. यामध्ये कमी वेळा शौचास जाणे, कडक शौच होणे, शौचास त्रास होणे किंवा शौच पूर्ण न झाल्याची भावना असे लक्षणे दिसतात. कधीकधी बद्धकोष्ठता होणे सामान्य असू शकते, परंतु सतत किंवा पुन्हा-पुन्हा त्रास होत असेल तर पचनसंस्थेत गंभीर बिघाड असल्याचे दर्शवते. डॉ. मरुडवार सांगतात, “बद्धकोष्ठता ही फक्त पोटाची समस्या नाही; ती मूड, भूक, ऊर्जा, झोप आणि दीर्घकालीन पचनाच्या आरोग्यावर परिणाम करते.” बद्धकोष्ठतेची अनेक कारणे रोजच्या आयुष्यातील सवयी असतात. कमी फायबरयुक्त अन्न खाणे, पुरेसे पाणी न पिणे, बसून राहण्याची सवय, जास्त प्रमाणात प्रक्रिया केलेले अन्न किंवा पॅकेज्ड फूड खाणे, आणि अनियमित जेवणाच्या सवयी पचनात अडथळा निर्माण करू शकतात. ताणतणाव, ज्याकडे अनेकदा दुर्लक्ष केले जाते, तोही पचन मंदावण्यास मोठा कारणीभूत असतो. औषधे जसे की पेनकिलर, अँटासिड्स, आयर्न टॅबलेट्स किंवा काही सप्लिमेंट्स, जर मार्गदर्शनाशिवाय नियमित घेतल्या तर ही समस्या आणखी वाढवू शकतात. डॉ. मरुडवार सांगतात, “छोट्या-छोट्या जीवनशैलीच्या चुकीच्या सवयींमुळे मोठ्या पचनाच्या समस्या निर्माण होतात.” पचनसंस्थेतील समस्यांची सुरुवातीची लक्षणे ओळखल्यास भविष्यातील गंभीर समस्या टाळता येतात. पोट फुगणे, पोटदुखी, कडक शौच, जोर लावावा लागणे, मळमळ, किंवा शौचात रक्त येणे अशी लक्षणे कधीही दुर्लक्षित करू नयेत. सततची बद्धकोष्ठता कधीकधी थायरॉईड, डायबिटीज, आयबीएस (इरिटेबल बॉवेल सिंड्रोम) किंवा कोलनमध्ये रचनात्मक समस्या यांसारख्या अंतर्निहित आजारांचे संकेत असू शकते. यावर वेळेत लक्ष दिले नाही तर फिशर, पाइल्स, गुदाशयातील त्रास किंवा दीर्घकालीन वेदना होऊ शकतात. डॉ. मरुडवार सांगतात, “आपले शरीर नेहमीच संकेत देते. जर दोन-तीन आठवड्यांपेक्षा जास्त काही लक्षणे कायम दिसली, तर तपासणी करणे गरजेचे आहे.”

सुदैवाने, पचन चांगले ठेवण्यासाठी मोठे बदल करणे गरजेचे नाही. काही सोप्या आणि नियमित सवयी मोठा फरक करू शकतात. फळे, भाज्या, संपूर्ण धान्य, डाळी आणि सॅलड यांसारखे फायबरयुक्त अन्न पोट साफ ठेवते. पुरेसे पाणी प्यायल्यास पचन सहज होते. दही, ताक, लोणचे किंवा इतर फर्मेंटेड अन्न पोटातील चांगले बॅक्टेरिया वाढवतात आणि पचन नैसर्गिकरीत्या सुधारतात. नियमित व्यायाम, अगदी रोज 20–30 मिनिटे चालणे सुद्धा पचन सक्रिय ठेवते. तसेच, पोटाची नैसर्गिक गरज (शौच) आल्यावर ती टाळू नये, कारण वारंवार टाळल्यास बद्धकोष्ठता वाढू शकते. मानसिक आरोग्याचाही पचनावर मोठा परिणाम होतो. ताणतणावामुळे पोटाची हालचाल मंदावते आणि पचन बिघडते आणि अॅसिडिटीवर परिणाम करतो. शांतपणे जेवणे, जेवताना मोबाईल किंवा टीव्ही पाहणे टाळणे, खोल श्वास घेण्याचे व्यायाम करणे आणि पुरेशी झोप घेणे हे पचन सुधारण्यासाठी मदत करतात. डॉ. मरुडवार सांगतात, “शांत मन आणि निरोगी पोट हे एकमेकांशी जोडलेले असतात. हे दोन वेगळे करता येत नाहीत.” शेवटी, पचनसंस्थेचे आरोग्य हे आपल्या जीवनमानासाठी दीर्घकालीन गुंतवणूक आहे. बद्धकोष्ठता आणि पचनातील त्रास सामान्य असले तरी ते नैसर्गिक समजून दुर्लक्षित करू नये. योग्य माहिती, वेळेवर उपचार आणि निरोगी सवयी अंगिकारल्यास पचनसंस्था सुरक्षित राहते आणि रोजच्या आराम व आरोग्यात सुधारणा होते. डॉ. मरुडवार सांगतात, “तुमचे पोट तुमच्यासाठी सतत काम करत असते. त्याची चांगली काळजी घ्या, ते तुम्हाला निरोगी, आनंदी आणि ताकदवान ठेवेल.”